 |
Đức tin, đức hy vọng và đức mến là những nhân đức cổ điển của Kitô giáo
[1]. Tuy ba nhân đức này luôn được đề cập chung trong đời sống Giáo Hội, nhưng hy vọng ít được quan tâm đến như đức tin và đức mến. Thực ra, chúng ta rất thường nói về hy vọng, nhưng có bao lần chúng ta có thể giải thích cho mọi người biết hy vọng nghĩa là gì ? Hy vọng có lẽ là một hành vi mang tính huyền nhiệm, khó định nghĩa. Sự khó khăn này đến từ bản chất của chính niềm hy vọng. Hy vọng luôn là hy vọng vào những sự việc tương lai chưa nhìn thấy được. Như thánh Phaolô nói trong thư gởi tín hữu Rôma : “Không ai hy vọng vào những gì mà họ đã nhìn thấy rồi” (Rm 8,24).
Tuy nhiên, thật khó khăn để nói về những gì chưa thấy được ở hiện tại. Người Kitô hữu nói về niềm hy vọng hưởng ơn cứu độ, dựa trên lời hứa của Thiên Chúa và giao ước tình yêu của Ngài. Nhưng không phải chỉ có người Kitô hữu mới nói về niềm hy vọng. Những người ngoài Kitô giáo sống chung quanh chúng ta cũng nói về niềm hy vọng và mong ước có niềm hy vọng. Chính Thánh Kinh mời gọi chúng ta phải luôn sẵn sàng trả lời cho những ai chất vấn về niềm hy vọng của chúng ta (1 Pr 3,15).
Do đó, để có thể sống niềm hy vọng Kitô giáo cách sâu sắc hơn và tự do hơn, và để có thể giải thích cho người khác về niềm hy vọng của mình, chúng ta cần phải hiểu biết sâu sắc hơn về hiện tượng hy vọng trong đời sống con người. Càng hiểu biết nhiều về niềm hy vọng trong đời sống hằng ngày, chúng ta càng có cơ may hiểu sâu xa hơn niềm hy vọng Kitô giáo.
Gabriel Marcel và Henri Nouwen
Với mục đích này, trước tiên tôi nêu lên một giải thích triết học về niềm hy vọng. Triết học dựa trên kinh nghiệm; đó là môn học nhằm suy tư về kinh nghiệm chỉ dựa trên lý trí. Tôi sẽ giới thiệu việc phân tích về niềm hy vọng của Gabriel Marcel (1889-1973), một triết gia Công giáo Pháp thời danh của thế kỷ 20. Kế đến, tôi sẽ dẫn vào những tác phẩm của Henri Nouwen, một nhà tu đức học đương thời. Tư tưởng của ông về hy vọng rất gần với tư tưởng của Marcel, nhưng đặc biệt chú trọng vào niềm hy vọng Kitô giáo.
“Tôi hy vọng rằng chúng ta sẽ được ăn kem sau bữa tối”
Từ “hy vọng” xuất hiện rất thừơng xuyên trong ngôn ngữ hằng ngày của chúng ta. “Tôi hy vọng rằng chúng ta sẽ được ăn kem sau bữa tối”, “Tôi hy vọng rằng chúng ta sẽ đi Disneyland vào ngày mai”. Trong những thí dụ này, tôi diễn tả một điều ước, tôi muốn một điều gì đó sẽ xảy ra. Suy nghĩ xa hơn, tôi nhận thấy rằng điều tôi hy vọng là một cái gì đó hoàn toàn ở bên ngoài bản thân tôi. Xét cho cùng, thì việc tôi không được ăn kem sau bữa tối và việc tôi không thể đi Disneyland vào ngày mai cũng chẳng quan trọng lắm. Loại hy vọng này thuộc một mức độ rất thấp.
Hy vọng như một lời đáp trả cho đêm tối
Trừơng hợp sẽ khác đi khi những gì bạn hy vọng không còn là những chuyện ít quan trọng, nhưng là sự giải thoát khỏi đau khổ hoặc khỏi một kinh nghiệm thương đau nào đó. Thí dụ, bạn có thể chẳng màng để ý gì tới thức ăn mà bạn sẽ dùng vào buổi tối, nhưng bạn rất muốn thoát khỏi căn bệnh mà bạn đang phải chịu đựng nhiều năm dài. Ở đây, niềm hy vọng của bạn là rất mãnh liệt, hướng tới việc lành bệnh.
Theo Marcel, niềm hy vọng có tương quan với kinh nghiệm về tình trạng bị giam hãm hoặc thử thách, với kinh nghiệm về một đêm tối nào đó. Có đêm tối của bệnh tật, của chiến tranh, của bất công, của tình trạng nô lệ ngăn cản con người đạt đến đời sống sung mãn. Cũng có đêm tối không mang những yếu tố bi kịch, như đêm tối chờ đợi của một phụ nữ đang mang thai hay của một thiếu niên băn khoăn đợi chờ tình yêu đến. Nói một cách chặt chẽ, niềm hy vọng là lời đáp trả cho những hoàn cảnh tối tăm.
Sự khác biệt giữa “Tôi hy vọng rằng. . . ” và “Tôi hy vọng”
Marcel phân biệt hai loại hy vọng: (1) niềm hy vọng được diễn tả qua cách nói “Tôi hy vọng rằng. . . ” và (2) niềm hy vọng tuyệt đối qua cách nói “Tôi hy vọng”. Niềm hy vọng qua cách nói “Tôi hy vọng rằng. . . ” luôn liên hệ đến một tình tiết đặc biệt cụ thể. Tôi hy vọng rằng điều gì đó có thể xảy ra trong một tình huống đặc biệt, vào một thời điểm đặc biệt. Thí dụ : “Tôi hy vọng rằng tôi có thể tìm được việc làm trong lãnh vực thương mại vào cuối năm nay”. Trong loại hy vọng này, sự tưởng tượng của tôi hoạt động rất tốt. Tôi sẽ tưởng tượng mình tìm được việc làm, và sẽ tưởng tượng cả môi trường làm việc của mình. Cùng lúc, tôi cũng tin tưởng rằng điều đó chắc sẽ diễn ra. Đối với loại hy vọng này, luôn có thể hỏi điều mình hy vọng có thể thành tựu như thế nào, và người ta có thể tính toán những cơ may cho việc thực hiện niềm hy vọng đó. Khi rõ ràng là chỉ có rất ít hoặc không có chút cơ may nào là điều mình hy vọng sẽ trở thành sự thực, thì người ta sẽ nói rằng niềm hy vọng của mình chỉ là ảo tưởng, chỉ là giấc mộng giữa ban ngày. Xét từ khía cạnh này, hy vọng rất gần với ảo tưởng.
Sự diễn tả được ghi vào chỗ dấu ba chấm trong cách nói : “Tôi hy vọng rằng. . . ” nêu lên những điều kiện mà tôi đặt ra cho niềm hy vọng của tôi. Những điều kiện này liên quan đến thời gian, nơi chốn, con người và tình huống mà tôi có thể tưởng tượng. Chúng không chỉ xác định rõ điều tôi hy vọng, mà còn đặt những giới hạn cho niềm hy vọng của tôi nữa. Việc thực hiện niềm hy vọng của tôi giờ đây lệ thuộc vào những chi tiết này. Trong thí dụ “tôi hy vọng rằng tôi sẽ tìm được việc làm trong lãnh vực thương mại vào cuối năm nay”, việc thực hiện niềm hy vọng của tôi lệ thuộc vào bản chất của công việc (lãnh vực thương mại) và thời gian tìm được việc làm (vào cuối năm nay). Nếu những điều kiện này không được thoả mãn, thì tôi sẽ thất vọng. Trong thực tế, càng đặt ra nhiều điều kiện cho niềm hy vọng của mình, tôi càng khó khăn vượt qua nỗi thất vọng đến sau đó, khi mọi thứ không diễn ra theo như sự mong đợi của tôi.
Nhưng nếu tôi đặt niềm hy vọng của mình vượt lên trên sự tưởng tượng, để chính tôi không cho phép mình tưởng tượng ra điều mình hy vọng, thì niềm hy vọng của tôi không thể biến thành ảo tưởng. Đặt niềm hy vọng của tôi vượt lên trên sự tưởng tượng là loại bỏ những điều kiện liên quan đến việc niềm hy vọng của tôi sẽ được thực hiện như thế nào. Đó chính là loại bỏ tình huống đặc biệt và thời điểm đặc biệt mà tôi kỳ vọng cho việc thực hiện niềm hy vọng của mình. Bấy giờ, khi mà những điều kiện trong cách nói “Tôi hy vọng rằng. . . ” bị loại bỏ, nó sẽ trở thành cách nói “Tôi hy vọng” không có điều kiện, và do đó mang tính tuyệt đối. Đó mới là niềm hy vọng thực sự; nó vượt lên trên mọi nỗi thất vọng có thể xảy ra. Sau đây, chúng ta sẽ xem xét đến loại hy vọng này cách chi tiết hơn.
Bằng chứng khách quan đối chọi với tính sáng tạo của sự hiện hữu
Như đã đề cập ở trên, những nét đặc trưng trong cách nói “Tôi hy vọng rằng. . . ” quy chiếu về những dữ kiện có thể quan sát và đo lường được, và làm cho niềm hy vọng của chúng ta lệ thuộc vào những điều kiện bên ngoài. Tuy nhiên, niềm hy vọng tuyệt đối thể hiện trong cách nói “Tôi hy vọng” không đếm xỉa đến những chứng cứ bên ngoài và những tính toán về những khả năng có thể xảy ra. Ngay cả khi mọi dữ kiện khách quan như chống lại bạn, bạn vẫn có thể sống với niềm hy vọng. Niềm hy vọng tuyệt đối không lệ thuộc vào các chứng cứ thực nghiệm, nhưng dựa vào sức mạnh sáng tạo của sự hiện hữu. Hiện hữu nghĩa là gì ? Hiện hữu là tham dự vào sức năng động sáng tạo. Hy vọng, như một lời đáp trả cho đêm tối, chính là đặt niềm tin vào một tiến trình tăng trưởng và phát triển của điều mà bạn đang thông phần. Trong hy vọng, chúng ta thấy chính mình như đang dấn thân vào một tiến trình đổi mới đang làm nên những đổi thay từ giữa lòng đêm tối.
Hy vọng luôn bắt nguồn từ mối hiệp thông
Nhấn mạnh việc đặt niềm tin vào chính mình không có nghĩa rằng niềm hy vọng được đặt nền tảng duy nhất nơi “cái tôi” của mình. Thực ra, nền văn hoá ngày nay dựa trên chủ nghĩa cá nhân và sự cạnh tranh là nguyên nhân của sự tuyệt vọng. Nó tạo khoảng cách giữa các cá nhân với những người khác. Chúng ta biết rằng tự sức mình chúng ta chỉ có thể làm được rất ít việc. Niềm hy vọng chính đáng có cả việc lệ thuộc vào và không lệ thuộc vào chính tôi; nó bắt nguồn từ sự khiêm tốn, chứ không phải từ sự kiêu căng.
Niềm hy vọng đến từ mối tương quan thân thiện của chúng ta với người khác, từ mối hiệp thông yêu thương. Niềm hy vọng luôn có liên hệ đến mối hiệp thông: gia đình, bạn bè, đồng nghiệp, v.v…. Chúng ta thấy được niềm hy vọng khi nhận ra chính mình đang ở giữa một cộng đoàn, nơi đó mọi thành viên biết chăm sóc và nâng đỡ nhau. Điều đó không có nghĩa là bạn hữu và đồng nghiệp luôn có thể giải quyết mọi vấn đề cho chúng ta. Tuy nhiên, chỉ trong mối tương quan yêu thương mới giúp tôi thật sự hiểu biết chính mình; chỉ nhờ sự nhìn nhận và nâng đỡ của người khác mới giúp tôi nhận thức đầy đủ khả năng sáng tạo của mình và tư tin hơn.
Niềm hy vọng chân thật không được xây dựng trên chứng cứ khách quan, cũng chẳng phải trên sức mạnh ý chí của chính tôi; niềm hy vọng được khơi nguồn bởi tình yêu. Có một mối liên kết chặt chẽ giữa hy vọng và tình yêu. Khi lưu tâm đến chiều kích tương quan liên vị, thì việc diễn tả trau chuốt hơn của cách nói “tôi hy vọng” chính là “cùng với bạn, tôi hy vọng nơi chúng ta” hay “ tôi đặt hy vọng vào bạn”. Niềm hy vọng thật sự không hướng chúng ta vào các sự vật của thế giới này, nhưng vào một người “bạn”. Cả “tôi” và “bạn” đều tìm thấy hy vọng nơi “chúng ta”.
Hy vọng đến từ niềm tin
Điều kiện tiên quyết của niềm hy vọng chính là thái độ cởi mở đối với người khác trong mối tương quan yêu thương. Thái độ cởi mở này không chỉ là cởi mở cho người khác, mà còn cho Thiên Chúa. Mối hiệp thông này không chỉ là mối hiệp thông của các thành viên trong gia đình hay bạn bè, nhưng còn là mối hiệp thông của chúng ta với Thiên Chúa, Đấng là Tình yêu. Marcel nói rằng “chính ý tưởng về tình bằng hữu bao hàm ý tưởng về một người cha, và thật sự không thể tách rời khỏi ý tưởng về một Hữu Thể siêu việt, Đấng đã tạo dựng nên tôi và cũng tạo dựng nên bạn”.
Niềm hy vọng tuyệt đối vượt trên mọi đo lường và mọi tính toán thay đổi, nó đến từ niềm tin tuyệt đối vào Thiên Chúa là Đấng siêu việt trên tất cả mọi sự vật mà chúng ta gặp trong thế giới. Nói cách khác, chính vì chúng ta tin tưởng tuyệt đối vào Thiên Chúa, là Đấng siêu việt trên hết mọi sự vật trên thế giới, mà chúng ta có niềm hy vọng tuyệt đối, niềm hy vọng này coi thường tất cả mọi cân đo đong đếm liên quan đến các sự vật trên thế giới. Hình thức xác thực nhất của niềm hy vọng không là “tôi hy vọng rằng điều này điều kia sẽ xảy ra”, nhưng là “tôi hy vọng” cách tuyệt đối, được diễn tả bằng cách nói “cùng với bạn, tôi hy vọng nơi chúng ta”, hay là “tôi đặt hy vọng vào bạn”; từ “bạn” ở đây có thể là “người bạn phàm nhân” hoặc là “người bạn thần linh” (là Thiên Chúa).
Chúng ta đã bàn khá nhiều về triết học. Điều đó giúp chúng ta hiểu ý nghĩa của hy vọng theo kinh nghiệm con người, và làm cách nào thực hiện niềm hy vọng của mình. Giờ đây, chúng ta quay về với lãnh vực tu đức để tìm hiểu ý nghĩa của niềm hy vọng trong mối tương quan của chúng ta với Thiên Chúa. Tôi muốn chú trọng vào các tác phẩm của Henri Nouwen. Henri Nouwen là một trong những nhà tu đức học nổi tiếng nhất của thời đại chúng ta. Tôi đoán rằng một số người trong các bạn đã đọc các tác phẩm của ngài.
Niềm hy vọng luôn mở ngỏ
Nouwen đã suy tư rất sâu sắc về niềm hy vọng trong linh đạo về chờ đợi. Một lần nữa, sự chờ đợi là một kinh nghiệm rất thông thường: chúng ta phải chờ máy bay, chờ trời tạnh mưa, chờ khỏi bệnh, v.v…. Nouwen kéo sự chú ý của chúng ta đến sự chờ đợi của ông Dacaria, bà Elisabeth và Đức Maria trong Tin Mừng theo thánh Luca. Ông quan sát thấy rằng hầu hết sự chờ đợi của chúng ta đầy dẫy những ước muốn: “Tôi ước rằng thời tiết sẽ tốt hơn”, “Tôi ước rằng đau khổ sẽ qua đi”.
Thực ra, sự chờ đợi của chúng ta là một cách thức kiểm soát tương lai. Chúng ta muốn tương lai sẽ đi theo một hướng rất rõ ràng, và nếu điều này không xảy ra, chúng ta sẽ buồn chán và thậm chí có thể rơi vào tuyệt vọng. Vì thế, ước muốn liên hệ chặt chẻ với sợ hãi. Đó là lý do tại sao chúng ta căng thẳng khi phải chờ đợi. Điều mà Nouwen gọi là “ước muốn” thì cũng giống như điều mà Marcel đã gọi là “Tôi hy vọng rằng. . . ” Chúng xác định những chờ đợi cụ thể của chúng ta cho tương lai.
Ngược lại, Nouwen nói rằng : “Dacaria, Elisabeth và Đức Maria đã không bị lấp đầy bởi ước muốn. Họ chỉ được lấp đầy bởi niềm hy vọng”. Niềm hy vọng là một điều hoàn toàn khác. Hy vọng là tin tưởng rằng điều gì đó sẽ được hoàn tất theo lời hứa của Thiên Chúa, chứ không phải chỉ theo những ước muốn của chúng ta. Do đó, niềm hy vọng luôn mở ngỏ. Niềm hy vọng luôn mở ngỏ nghĩa là gì ? Nghĩa là niềm hy vọng không bị giới hạn bởi bất kỳ điều kiện nào do chúng ta đặt ra. Chúng ta chỉ hy vọng, mà không chỉ định bất cứ điều gì cho việc thực hiện niềm hy vọng của mình. Sự mở ra cho những điều bất ngờ, sự mở ra cho những ngạc nhiên, chính là điều mà Marcel gọi là niềm hy vọng tuyệt đối: “Tôi hy vọng”.
Niềm hy vọng tuyệt đối : Tôi tin rằng những điều tốt đẹp sẽ xảy đến
Trong niềm hy vọng, nếu chúng ta chấp nhận những điều vượt quá sức tưởng tượng của chúng ta, điều đó chẳng đáng sợ sao ? Có lẽ có và cũng có lẽ không. Đó là vấn đề niềm tin. Chúng ta không thể hy vọng mà không có niềm tin. Chúng ta hãy nhìn vào Mẹ Maria, lời gọi trở nên người Mẹ đồng trinh của Thiên Chúa mở ra cho Mẹ một tương lai vượt quá sức tưởng tượng; nó mở ra cho Mẹ một đêm tối nào đó. Nouwen mời gọi chúng ta thử tưởng tượng điều Đức Maria thốt ra từ tâm hồn sửng sốt trong giờ phút Mẹ đón nhận lời thiên thần truyền tin. Nouwen nghĩ rằng Mẹ phải thưa “Tôi không biết những điều ấy có ý nghĩa gì, nhưng tôi tin rằng điều thiện hảo sẽ được thực hiện”. Đức Maria biết rằng tương lai của Mẹ đang mở ra cho mọi điều khả thể, và Mẹ không muốn kiểm so á t chúng. Mẹ đối diện với tương lai một cách khiêm hạ, với đôi tay rộng mở. Mẹ tin rằng những điều thiện hảo sẽ được thực hiện. Mẹ tin rằng, cũng như Mẹ, khi chăm chú lắng nghe, chúng ta sẽ nhận ra tình yêu Thiên Chúa lớn hơn sự sợ hãi của chúng ta biết bao. Chúng ta sẽ nhận ra rằng Thiên Chúa hiện diện cả trong đêm tối. Thay vì lo lắng, niềm hy vọng với đôi tay rộng mở mang lại sự thư thái và nhẫn nại.
Lời cầu hy vọng : Tâm hồn rộng mở cho những điều cụ thể
Giờ đây, nếu thái độ cởi mở là dấu hiệu của niềm hy vọng chân thật, chúng ta có thể nói gì về những lời cầu nguyện của mình ? Chẳng phải chúng ta luôn cầu nguyện trong Giáo hội cho những con người và những sự kiện cụ thể đó sao ? Vậy thì chúng ta cầu nguyện thế nào với niềm hy vọng ? Khi bạn cầu nguyện với niềm hy vọng, bạn có thể vẫn cầu xin những sự việc cụ thể. Chính sự việc cụ thể có thể là một dấu hiệu của lời cầu nguyện xác thực. Còn nếu bạn chỉ van xin hoà bình, tình yêu, sự cảm thông, sự khiêm nhu và những thứ chẳng liên hệ gì đến các sự kiện cụ thể trong cuộc sống hằng ngày, thì lời cầu nguyện của bạn quá trừu tượng. Bạn đã không đặt Thiên Chúa vào trong cuộc sống thực sự của bạn.
Khi chúng ta cầu nguyện trong hy vọng, tất cả những yêu cầu cụ thể của chúng ta chính là những phương cách diễn tả niềm tín thác vô bờ của chúng ta nơi Thiên Chúa. Thí dụ, khi chúng ta cầu nguyện cho sự thành công của Ngày Giới Trẻ Á Châu, chúng ta đón Thiên Chúa đến với sự kiện đặc biệt này và rước Ngài đến với mọi hoạt động và mọi nhu cầu của chúng ta; và trong mỗi hoạt động cũng như mỗi nhu cầu của mình, chính chúng ta cũng mở rộng lòng mình với Thiên Chúa và tín thác vào lòng nhân lành của Ngài. Cho dù thời tiết tốt hay xấu, cho dù mọi việc trôi chảy hay không, chúng ta vẫn có thể tin tưởng rằng những điều thiện hảo sẽ xảy đến. Khi chúng ta cầu nguyện cho hoà bình, khi chúng ta cầu xin cho hết bạo loạn nơi quê hương mình, chúng ta mời Thiên Chúa đến với những cố gắng và những khổ đau hằng ngày của chúng ta. Có lẽ bạn vẫn chưa thấy bất kỳ dấu hiệu nào của việc chấm dứt bất công, huỷ diệt, và đau khổ, hãy cứ tiếp tục cầu nguyện và hành động. Niềm hy vọng không có tham vọng giải quyết ổn thoả mọi sự, nhưng tin rằng mọi sự nằm trong tay của Thiên Chúa và không điều gì có thể tách chúng ta ra khỏi tình yêu của Thiên Chúa. Đó chính là niềm hy vọng Kitô giáo.
[1] Đây là ba nhân đức đối thần, vẫn quen được gọi là : đức tin, đức cậy và đức mến. Trong bài này chúng tôi chủ ý dịch sát chữ “hope” là “hy vọng” (chú thích của người dịch).
Giáo xứ Chánh toà Mỹ Tho
Ban Mục Vụ giới trẻ Mỹ Tho (dịch)
| |
25/9/2010, 22:29
Tiêu đề: Hy Vọng Nghĩa Là Gì ? 
